Wychowawcze aspekty sportu
Jeden z najwybitniejszych polskich teoretyków wychowania fizycznego W. Osmolski stwierdził: „wpływ ćwiczeń fizycznych nie ogranicza się rozwinięciem mięśni, wytrzymałości oraz zręczności, ale sięga głębiej, tj. do usposobienia, charakteru i umysłu”[1]. Sport niewątpliwie pełni wiele zadań wychowawczych. W przeciwnym razie w szkołach nie byłyby wdrażane zajęcia z wychowania fizycznego. Tymczasem w programach nauczania wychowania fizycznego stawia się szereg bardzo konkretnych celów do zrealizowania, które nie koniecznie wiążą się z poprawianiem sylwetki ciała, czy z kształtowaniem sprawności fizycznej.
Koncepcja wychowania poprzez sport zrodziła się już w starożytnej Grecji. Ideałem wychowania był wówczas człowiek łączący fizyczne piękno z mądrością i doskonałością moralną. Jak pisze O. Szymiczek „starożytni Grecy nie wykorzystywali rywalizacji sportowej do kształtowania ciała, ani nie po to, by dostarczać taniej rozrywki, lecz raczej jako sposób na kształtowanie osobowości człowieka; wierzyli oni, że kształtowanie charakteru idzie w parze z kształtowaniem ciała, a trenowanie ciała w szlachetnej rywalizacji sportowej prowadzi do rozwijania umysłu, a tą drogą do doskonałej i w pełni harmonijnej osobowości”[2].
W czasach współczesnych rozpatrując wychowawcze aspekty sportu należy postawić sobie pytanie: czy sport może jeszcze wpływać wychowawczo na ludzi? W dobie komercyjnego podejścia do życia szlachetne cele przegrywają w rywalizacji z sukcesem i materialnymi korzyściami każdej aktywności. Należy jednak pamiętać, że aby proces treningowy mógł przebiegać prawidłowo potrzeba pedagogicznego podejścia i stworzenia wychowawczej atmosfery szkolenia. Trening kształtuje nie tylko ciało człowieka, ale również jego osobowość. Jest to szczególnie ważne w sporcie dzieci i młodzieży, gdzie pozostaje wiele możliwości wpływu na charakter i postrzeganie świata. Dla wielu młodych sportowców osobą o największym autorytecie jest trener. C. Clifford i R. M. Feezell, pisząc o zawodzie trenera, stwierdzają: „Nie masz wyboru. Jesteś wzorem do naśladowania i wychowawcą moralnym, czy ci się to podoba, czy nie. Kwestia nie leży w tym, czy, jako trener zdecydujesz się uczyć wartości, lecz jakich wartości będziesz uczył”[3].
Wszystko, co robi trener, niesie ze sobą skutki dla rozwoju osobowości młodego człowieka – jego samooceny, uznawanych postaw i wartości. Dla niektórych młodych ludzi sport stanowi główną, a często jedyną, sferę aktywności, stwarzającą okazje stania się człowiekiem wychowanym. Dotyczy to zwłaszcza młodych ludzi pochodzących ze środowisk wychowawczo zaniedbanych. Dla nich zajęcia sportowe mają nie tylko dużą moc przyciągającą z uwagi na elementy wyżycia fizycznego, ale przede wszystkim stwarzają wiele okazji wprowadzania ich w świat społecznie pożądanych wartości i uczenia wielu umiejętności społecznych.[4]
Wychowawcze wartości sportu zostały potwierdzone w wielu badaniach empirycznych, których wyniki stanowią podstawę do proponowanej przez T. Ulatowskiego typologii tych wartości:
1. Wartości perfekcjonistyczne – stanowią o największych walorach i istocie sportu. Dla zawodnika ceniącego te wartości uczestnictwo w sporcie jest manifestacją walorów sprawnościowych lub źródłem inspiracji dla ich doskonalenia. Wiąże się to z zainteresowaniem problematyką moralną, kultem niezależności, sprawności, a także przywiązywaniem znaczenia do własnego doskonalenia w drodze do mistrzostwa.
2. Wartości socjocentryczne – mówią o identyfikacji z celami i zadaniami grupy, w której się funkcjonuje. Więź społeczna w grupie sportowej, jej struktura nieformalna stanowią podstawę współpracy i sukcesów sportowych, pozwalają również odnaleźć odpowiednie miejsce w społeczeństwie i rodzinie.
3. Wartości allocentryczne – eksponują w grupie sportowej znaczenie indywidualnych postaw, wzorów osobowych. Liczy się dobro zawodnika traktowanego podmiotowo, tak, aby zachować prawidłową równowagę pomiędzy drużyną a każdym osobnym zawodnikiem.
4. Wartości emocjonalne – dotyczą sfery uczuć i emocji osób uprawiających sport obfitujących w stresy i napięcia. Proces treningowy i udział w zawodach uczą sportowca kontrolowania własnych emocji, wiary we własne możliwości, rozsądnego podchodzenia do zwycięstw i pogodzenie się z porażką.
5. Wartości intelektualne – są walorem najwyżej ocenianym w procesie treningowym i w walce sportowej. Analizowane są one w kategoriach wiedzy zawodnika, jego sprawności myślenia i działania.
6. Wartości estetyczne – pobudzają wrażliwość człowieka na piękno, wzmagają wrażliwość na artyzm i sztukę. W dyscyplinach takich jak: gimnastyka artystyczna, łyżwiarstwo figurowe stanowią istotny element efektywności działań. W innych dyscyplinach spełniają znaczącą rolę w doskonaleniu techniki ruchu (płynność, koordynacja, harmonia) i stymulowania nadmiernych wysiłków i napięć.
7. Wartości zdrowotne – wiążą się z harmonijnym kształtowaniem organizmu i charakteru zawodnika. Ogromna odpowiedzialność spoczywa na barkach trenerów, którzy nie powinni przyspieszać osiągnięcia mistrzostwa sportowego kosztem zachwiania naturalnych faz rozwoju biologicznego zawodnika. W sporcie wyczynowym trenerzy muszą dokonywać wyborów moralnych nawet wtedy, gdy nie sprzyja to kolejnym rekordom. Powinni oni brać pod uwagę granicę naturalnych możliwości człowieka w sporcie, tak, aby nie zagrażać zdrowiu, a nawet życiu swoich podopiecznych.
8. Wartości prestiżowe – dotyczą zwłaszcza zawodników najwybitniejszych. Wartości te ocenia się na podstawie pozycji zawodnika w hierarchii społecznej, stopnia uznania dla jego mistrzostwa. Wśród dzieci i młodzieży są rzadziej spotykane, chociaż sport pozwala zostać zauważonym w szerszym otoczeniu i uwierzyć we własne możliwości.
9. Wartości materialne – coraz częściej przesadzają o preferowaniu konsumpcyjnego stosunku do życia sportowców. Umiejętność wydawania pieniędzy, zaradność w ich zdobywaniu, a także określony status materialny, to główne walory zawodników hołdujących wartościom materialnym w systemie wartości.
10. Wartości przyjemnościowe – liczą się szczególnie w sporcie dzieci i młodzieży, w sporcie amatorskim, a także u progu karier sportowych. Sport dla ludzi go uprawiających powinien być pasją, a także pożądanym sposobem czynnego spędzania wolnego czasu[5].
Magdalena Koziołek
[1] H. Grabowski, Teoria fizycznej edukacji, Warszawa 1999, s. 58,
[2] K. Sas-Nowosielski, Wychowanie poprzez sport – między nadzieją a zwątpieniem. O naturze wychowania i historii kształtowania się poglądów na wychowawczą funkcję sportu, „Sport Wyczynowy” 2004, nr 5–6, s. 69.
[3] Tamże, s. 67.
[4] Zob. Tamże, s. 70.
[5]Zob. T. Ulatowski, Teoria sportu, t. I, Warszawa 1992, s. 51–53.